Mendele: Yiddish literature and language ______________________________________________________ Contents of Vol. 08.115 January 24, 1999 Ikhil Shraybman. A bal-mekhashef fun yidishn vort. Part I. 1) A kishefmakher fun Rashkev. Araynfir. (Shaya Mitelman) 2) An umfargeslekh bagegenish (Sheva Tsuker) 3) Komentarn (Shaya Mitelman) 1)---------------------------------------------------- Date: Sun, 10 Jan 1999 22:26:19 -0500 From: Serge Mitelman Subject: A kishefmakher fun Rashkev. Araynfir Der itster numer fun "Mendele" iz ingantsn gevidmet Ikhil Shraybmanen, vos iz nit lang tsurik gevorn 85, im tsu lange yor! Ikhil Shraybman iz der letster mohikaner fun a groyser pleyade besaraber yidishe shrayber, vos er nokh lebt un shaft in Keshenev, di besaraber kroynshtot. Ikhil Itskovich iz geboyrn gevorn in Rashkev (shpeter - Vad Rashkev) af der rekhter zayt Nester in Soroker uyezd fun Besaraber gubernye. Besarabye iz opgegangen tsu Rumenye in 1918 un azoy gerufener "poylisher" Rashkev - amol a shpigl-tsviling fun Vad Rashkev af yener zayt Nester - iz gevorn eyn shpan (ibern taykh) un an ayzerne grenets arum. Nokhn kheyder lozt zikh Shraybman in veg arayn keyn Kapresht - a shtetl bam taykhl Revet, vu er kumt on far a meshoyrer bam ortikn khazn reb Dudele Zilberman. Der kapreshter period vert bashraybt in "Di naye rashkever dertseylungen" (lemoshl, "Der khazn un zayne meshoyrerim"). Ba zibetsn yor iz er in Chernovits, vu er heybt on zikh lernen afn hebreishn lerer-seminar un tsum ershtn mol zikh popadyet in der literarisher svive (ze zayn roman "Zibetsnyorike"). In a por yor arum der goyrl farvorft im in Bukaresht (ze dem roman "Zibn yor un zibn khadoshim"), vu er arbet als a suflyor in a yidishn teater un heybt zikh on aktiv drukn in di periodishe oysgabes in Bukaresht un Varshe (di ershte tsvey dertseylungen mit a bild vern farefntlekht in der nyu-yorker tsaytshrift Signal in 1936). In 1938 iz aroys zayn ershter zamlbukh noveles "Mayne heftn" (Bukaresht). Zayt 1940 on - mit dem milkhome-tsayt iberays - lebt er in Keshenev un lozt aroys di zamlungen: "Dray zumers" (Moskev, 1946), "Ganeydn-epl" (Moskev, 1965), "Zibetsnyorike" (Keshenev, 1972), "Yorn un reges" (Moskev, 1973), "Vayter" (Moskev, 1984), "Shtendik..." (Tel-Oviv, 1997), vi oykh etlekhe bikher ibergezetst af rusish un moldavonish in Moskev un Keshenev. Redkolegye-mitglid fun "Sovetish heymland" (Moskev, 1961-1991), "Di yidishe gas" (Moskev) un "Afn shvel" (Nyu-York). Laureat fun a sakh premyes, di letste - Zalmen Reyzen premye far bal-loshn (1998). Vos se varft zikh glyaykh in di oygn bam leyenen Shraybmanen iz az in ale zayne verk geyt di dertseylung in der ershter perzon, fun dem mekhaber. Di-o avtobiografishkayt iz fundestvegn oftlekh gor farfirerish un yavet zikh meglekh nor a balibtn literarishn gang zaynem. Loyt analogye, kumt aruf af der gedank I.Babel, velkher hot fun der ershter perzon ongeshribn gole oystrakhtenishn, pizmoynes, vos hobn zey gornisht tsu tun mit im perzenlekh (Shraybman hot take ibergezetst af yidish Babels a nit-farendikte novele "A yidishke"). Ba Shraybmanen, kon men zogn, fort hobn zey epes tsu tun mit im bikhvoyde-ubeatsme, mit zayne iberlebenishn - di shaykhes-rem, di realyes fun ort un tsayt fun der handlung. Di kharizme zayne iz azoy shtark, az iz Shraybmanen opgeglikt tsu shafn un zen nakhes fun der gantser literarisher shkole zayner, vos iz haynt tsezeyt iber der gorer velt (Boris Sandler in Nyu-York, Moyshe Lemster in Keshenev, Zisye Veytsman in Samare, un in a badaytndiker mos oykh Mekhl Felzenbaum un Lev Berinsky in Yisroel). Koloritishkayt, oder besarabishkayt fun zayne verk iz azoy, az zey elehey shmekn mit a gemish fun gebrotene gogoshares, roykherndike kokoshes, mamelige un floymen-povidl preglendik in droysn, in di kuperne ligenes, oygust-farnakht. Geberglte moldavishe peyzazhn - bashtanes un vayngertner, shonishnikes un fershke-seder - farshikern dem kop, glyaykh vi a butl must - okorsht an oysgezhmiketer koym yoyrndiker yunger vayn. Finkldike replikes fun zayne parshoynen rudern uf di khushim: fun di rashkever luftmenchn, farmazonshchikes un bosyakes, meshoyrerim ba der kapreshter kor-shil un melamdim, biz di yunge yidishe shraybers in Chernovits, - a gantse galerie tipn shpritst aroys mit vertlekh fun di drukzaytlekh glyaykh azh mit beyde fis in hartsn arayn. Eyn mol ibergeleyent - un nit azoy prost fun dem kop aroystsuvarfn! A shmatevoznik un a khazn, a shlyapkemakher un a held fun ratnfarband, - risevet er zey alemen mit eyn libshaft un varemkayt. Ale biz eynem - punkt vi kinderlekh di eygene. Vu kent ir nit ontrefn di-e kinderlekh - in an uzbekisher kibitke, a bashke-shtibl un an oysfirkom, un vu nit? Se vilt zikh hofenen, az ir vet oykh hanoe hobn fun di folgndike avantures zeyere. Zayt zhe mekabl-ponem: IKHIL SHRAYBMAN. Shaya Mitelman 2)---------------------------------------------------- Date: Sun, 10 Jan 1999 22:26:19 -0500 From: SCZUCKER@aol.com Subject: An umfargeslekh bagegenish An umfargeslekh bagegenish Iber Ikhil Shraybmans sofe, in zayn dire inem alt-yidishn Keshenev, di shtot vu er voynt di gantse tsayt zint 1940, inem same bekovedikstn ort af der vant hengt a bild fun Perets Markish. Far Shraybmanen iz Markish nit nor, vi er far undz alemen, eyner fun di same gdoylim fun der sovetish-yidisher literatur, nor a literarisher gaystiker madrekh, a simbol fun der tsayt ven di sovetish-yidishe literatur iz nokh geven in same bli. Far a yungn yidishn shrayber iz di pozitive opshatsung mitsad Markishn, der likhtikster shtern in der sovetish-yidisher literatur, nit geven keyn kleynikayt. Shraybman hot debyutirt hart far der milkhome, in 1936, zikh gedrukt in der varshever Naye Folkstsaytung un in nyu-yorker proletpen-zhurnal Signal. In 1939 zenen in Bukaresht aroys tsvey dininke bikhlekh dertseylungen un eseyen, Mayne Heftn. Dernokh zenen gekumen di milkhome-yorn, un fun Bukaresht iz Shraybman avek keyn Keshenev un dernokh af evakuatsye in Uzbekistan, mit zayn ershter froy Olge o"h. Dortn hot er getsoygn dem ufmerk fun Markishn mit zayner a novele, "Khaver Brover", vos Markish hot opgedrukt inem almanakh Tsum Zig. Di novele hot oysgenumen ba di leyeners un, nokh vikhtiker, ba di yidishe shraybers. Ven Shraybman iz tsurikgekumen fun der evakuatsye, hot Perets Markish im gemakht a sheferishn ovnt, vu es iz ufgetrotn di smetene fun der sovetish-yidisher literatur. "Dem dozikn ovnt", zogt Shraybman in a referat, vos er hot gehaltn vegn zikh far di studentn funem keshenever zumer-yidish-program, in 1996, vu ikh bin geven a lerern, "vel ikh trogn in zikh mit groys libshaft bizn letstn otem maynem". Yo, s'iz do in lebn azelkhe ovntn, azelkhe bagegenishn, vos me trogt mit zikh eybik, kurtse minutn, getseylte shoen, vos zenen ober bekoyekh tsu balaykhtn a gants lebn. Mayn bagegenish mit Ikhil Shraybman un zayn vunderlekher froy Marine, eyn umfargeslekher ovnt ba zey in der heym, vu mir hobn, dakht zikh, in etlekhe sho gepruvt araynpakn yorn bakantshaft, un vu mir hobn ongeknipt a farbindung vos geveyntlekh bavayzt men nit tsu antviklen bemeshekh yorn, iz geven aza nakht. Akhuts dem bagegenish un etlekhe kirtsere bemeshekh di tsvey vokhn fun program, hob ikh gehat di meglekhkayt zikh a bisl nenter tsu bakenen mit Shraybmanen funem oybn dermontn oytobiografishn referat un fun zayn eygenem shraybn. Azoy vi es iz a teyl fun Shraybmans sheferishn kredo, az "ba a shrayber darf yedes verk dertseyln vegn zikh" un az "afile ven me redt nit vegn 'er' iz es say vi say 'er', der shrayber", meyn ikh, az fun zayn bikhl Yorn Un Reges, ken men zikh dervisn a sakh vegn Shraybman dem mench un dem mekhaber. Er aleyn volt mistome gezogt, az s'iz nito keyn grenets tsvishn di tsvey, un afile di dray, un az Shraybman der mench, der mekhaber un der literarisher held zenen ale der zelber. In zayner a miniatur, "elegye", inem bikhl Vayter, shraybt er, "Bikhlal mayn gantse literatur, akhuts efsher a por zakhn, iz oytobiografish. Ikh halt, az oyb der shrayber shteyt nit aleyn derbay, er lebt es nit iber aleyn, kon keyn groys verk zikh nisht bakumen. Yedn fals groys, kleyn, nor keyn emesdik verk ken zikh nit bakumen." (zaytl 395). Ikh veys nit, oyb ikh bin maskim mit aza ani-maymen, vos fodert, az an oytor muz aleyn iberlebn alts vos geyt arayn in zayne verk, ober az Shraybmans beletristik otems mit ekhtkayt un enesdikayt, un pulsirt mit lebn, un az er iz bekoyekh mit a paragraf un afile mit a zats arayntsuhoykhn lebn in a bild oder a situatsye, azoy az der leyener filt, az er iz mamesh do derbay, vegn dem ken keyn sofek nit zayn. Vayl Shraybman halt, az der mekhaber un zayn lebn zenen azoy intim geknipt un gebundn, vel ikh take onheybn mit zayn biografye. Geboyrn dem 12tn marts 1913 inem basaraber shtetl Rashkev, afn breg funem Nester, ba zeyer nit keyn farmeglekhe eltern. Der tate hot gehat a pitsl bakaley-kleytl un hot oykh geprazhet kerlekh af tsum farkoyfn. In zayn miniatur "Mayne tate-mame" (Yorn Un Reges, z' 91) shraybt er: "Mayn tatn hob ikh, khuts alemen, lib gehat derfar, vayl er hot nebekh yungerheyt gehat an alte, fartroyerte neshome... Mayn mamen hob ikh lib, vayl zi hot alterheyt gehat yunge neshome". Khoch der tate iz nit geven keyn literarisher mench (vi azoy volt a metupl mit kinder in aza dalyes zikh gekent farginen tsu leyenen bikhlekh?), hot er gehat in zikh epes a nitsets fun literarishkayt, un der funk hot getsoygn zayn fayer fun di frierdike doyres. "In Rashkev flegt men undzer mishpokhe rufn "di bney-sforim". An ururzeyde hot minastam gezindikt mit der pen: geshribn tsi ibergeshribn sforim. Biz der doziker fodem zol zikh in yorn arum vider onknipn in an urureynikl, zaynen durkh der mishpokhe durkhgegangen shtark gefalene ba zikh zeydes un bobes, mumes un feters: yidn un yidenes mit shvartse oygn un fargelte penemer; kaptsonim un kaptsntes, vos hobn ibergeton altsding in der velt un dem shlimazl alts nit gekent fartraybn fun zikh;... griblers, vos voltn far a tifn gedank avekgegebn di beste onbaysns mit di beste vecheres (ven zey voltn zey nor gehat) ("A kapitl Rashkev", Yorn Un Reges, z' 31). In eynem fun di rirndikste momentn in Shraybmans biografishn referat bashraybt er take vi der tate, vos zayn goyrl iz geven zikh tsu muchen do untn, beshas zayn neshome hot geshtrebt tsu epes hekhers, hot ufgenumen dem zuns ershte gedrukte oysyes. Nor dray mol hot Shraybman gezen trern bam tatn, tsvey mol bam toyt fun an eygn kind un a drit mol, ven der tate hot gezen dem zuns an opgedrukte dertseylung un foto in a nyu-yorker zhurnal. "Der tate iz gezesn ongeton in a bloyen fartekh un in vatove peltsn zayne on arbl un geshtampevet di primus-nodlen. Dos ponem fartrozhet mit blekhshtoyb, di oygn vi tomid farzorgte un oysgemuchete, arum im a fule shtub ongevorfn mit shtiker blekh mit farplonterte buntn strunes, boygns papir, fleshlekh kley - mit hoyle vokhedikayt. Er hot opgevisht di hent in fartekh, arufgerukt di briln afn shtern, a bleter geton dem zhurnal, ibergeleyent oybn, af der dertseylung, dem nomen mayns, batrakht di foto, a kuk geton af mir, vider af der foto, un on verter, on a mindstn mazltov mir, hot pavolye ongehoybn kayklen zikh trern af zayne bakn. A por reges gekayklt zikh shtil, dernokh mit a mol af a kol, mit a khliperay. Ikh ken nokh biz haynt nit farshteyn vos der tate hot demolt gemeynt mitn dozikn geveyn zaynem. Geshikt zikh, az a proster yid, a yid fun a gants yor, iz geven bekoyekh azoy o ibertsulebn un azoy o bagrayfn aza o freyd? Geshikt zikh az ergets in zayne tifenishn hot im a nit fartachter koyekh gelozt derfiln dem dernerveg, dem tsar mit di opkumenishn, dos shtaygn un nidern, di ale gepruvtkaytn vos vartn af a shrayber, a soyfer beyisroel? Adhayom iz es farblibn far mir a retenish. A freg ton, "vos veynstu, tate?" volt di gantse mayse geven gemakht vokhedik. Meglekh, dos geveyn zayns iz far im aleyn geven a retenish." Khoch yene dertseylung iz geven Shraybmans ershte gedrukte shafung, iz dos zikher nit geven zayn ershter literarisher pruv. In yenem referat hot er dertseylt a mayse-shehoye fun di gor frie shulyorn, vos ken dinen vi a metafor fun zayn shpeterdrikn shrayberishn derekh. S'iz geshen in shul, az es iz farfaln gevorn a penal (a sheydl far blayers un feders), un der lerer hot gezukht dem shuldikn. Dem yungn Ikhil hot zikh gedukht, az der lerer kukt af im, halt im farn ganev. "Ikh hob gefilt, az es vert bagangen a groyse avle kegn mir un hob plutsling mit a finger ongehoybn shraybn af a lepl fun an eybershter keshene. Kh'hob mit der doziker baavltkayt bashribn dos gantse lepl un s'iz mir gringer gevorn. Meglekh az dos zaynen mayne ershte shures. Shpeter iz mir nit eyn mol oysgekumen tsu shraybn af di leplekh fun mayne keshenes." Vi a komunist in der nokh nit komunistisher Rumenye un shpeter vi a yid inem sovetish gevorenem Keshenev, iz im zikher oysgekumen tsu shraybn vi a bashuldikter. Ven Shraybman iz gevorn gor a groyser yat fun knape fertsn yor, hot er umgerikht dertapt in zikh di feikayt tsu dertseyln mayses. In "Mayne fir talmidim un ikh tsvishn zey der finfter" dertseylt er vi er iz gevorn a lererl inem derfl Sestash, a fertsn kilometer fun Rashkev, far reb Khaim Sestashers eyniklekh. Reb Khaim aleyn, a rashkever toyshev, iz geven a yid an amorets, "a hoykher, a laybiker, mit a langer groyer bord, vos flegt zikh im tseshpaltn azh untn afn boykh, ergets arum pupik... A kol hot er gehat a grobs un a griltsndiks." (z' 25). In dorf Sestash hobn gelebt reb Khaims dray eyniklekh, Avrum, Peysye un Nekhe. Der yunger Ikhil iz geven fardrungen vi a "rebe" tsu zey un tsu nokh a yingl, fun a yidisher mishpokhe, Avreyml. Zayn arbet iz geven zey tsu makhn far menchn. Un kedey dos tsu ton, hot men im bafoyln, "Rays shtiker! Harge... on rakhmones!"... "Dos gantse makhn mayns di talmidim far menchn", dertseylt Shraybman, "iz bashtanen in a bisl ivre un in a yidish shure-grisl. Gor keyn sakh toyre hot nokh der lerer, nit oysgeredt zol dos zayn, aleyn nit gekent". Farshteyt zikh, az di kinder fun aza yikhes zenen nit geven fun di flaysikste lerners. Eyn mol, ven der yunger "rebe" iz aroysgegangen a bisl far nakht tsu in dorf, hot zayn talmed Avrum im opgevart in hoyf, hinter der sterte shtroy, vi a feld-gazlen, im geheysn shteyn un im gestrashet (af loshn ir) az zey, ale fir talmidim zayne, veln im "araynvarfn a bagrob", oyb er vet dertseyln dem tatn, az zey viln nit lernen. Ven der yunger rebe hot zey gefregt vos zey viln yo ton af di lektsyes, hot Avrum geentfert: "Mir'n glat azoy zitsn... S'et keyner nit visn... Ir't undz dertseyln mayses". "Mayses?..." hot er geentfert, "oykh nit keyn shlekht zakh... Nu, gey, mir'n a kuk ton nokh shabes... Kh'el brengen fun der shtot a por bikhlekh..." "Bikhlekh hob ikh in dr'erd"...zogt Avrum, "azoy o. Oysveynik!... Ayngepacht, rebe?" "'Ayngepacht'", hob ikh geentfert mit aza kol, epes gor nit vi keyn rebe." Un azoy hot zikh es efsher take ongehoybn, di karyere fun a bavustzinikn dertseyler, ergets afn shlyakh tsvishn Rashkev un Sestash. "Kh'fleg zey azoy, geyendik afn farshneytn veg, oystrakhtn, un di fir talmidim mayne flegn zey dernokh farkhapte hern. Avrum hot, farshteyt zikh, gornit gepoyelt: er hot vayter gemuzt horeven bam shvern "shrabn" un "leynen". A dank, Avrum, far di ershte etyudn mayne! Kh'hob zey geshribn tsvishn Rashkev un Sestash, tsvishn Sestash un Rashkev. Kh'hob zey keyn mol nit ufgeshribn. A shod." (z' 31) Ober vos hot a fertsn-yorik bokherl gehat tsu dertseyln? - Vegn rashkever blotes un rashkever dales, vegn lekher un lates? Shraybmans mayses dermonen inem folkslid vegn a mantl fun fartsaytikn shtof. Dort zingt zikh vegn a tserisenem mantl vos fun im makht men a rekl, dernokh a vestl, dernokh a keshene, dernokh a knepl, dernokh a gornit, un sof-kol-sof fun dem gornit - a lidl. Dakht zikh, vos iz do tsu dertseyln (spetsyel oyb me halt zikh bloyz mitn emes) vegn dem lebn fun a kleynshtetldikn yidishn bokher, vos iz ufgevoksn in groys oremkayt, durkhgelebt "kalts un varems un farshteyt zikh a bisl mer kalts vi varems", gegangen in kheyder, dernokh avek in der groyser shtot (Chernevits) nokh hekherer bildung in a hebreishn lerer-seminar, vu er hot zikh shoyn ongeshtekt mit di naye vintn, arayn in der bavegung, un gevolt, vi kimat yederer fun zayn tsayt, ibermakhn di velt. Dakht zikh, vos iz do tsu dertseyln vegn dem vos me hot shoyn nit bashribn efsher hunderter mol, in der yidisher literatur? Ober dokh, un do ligt Shraybmans groyskayt, fun der o vokhedikayt makht er shabes, makht er kunst; funem tserisenem mantl, funem gornitl, makht er a lid. Ober er tut dos alts on nostalgie, on falshn romantizm, un es muz azoy zayn, vayl Shraybman iz, vi er zogt - un me muz im gleybn, vayl zayne verk zogn eydes deruf, - getray dem emes un der emes fun zayne bikher iz a shverer, a mol afile a biterer. In zayn shraybn antplekn zikh far undz gutskayt un shlekhtkayt, moralishe derhoybnkayt un kleynlekher egoizm, mesires-nefesh un enge kleynshtetldikayt. Shraybmans groyskayt bashteyt in kenen dergeyn mit a subtiln ober shtarkn makh fun zayn feder glyaykh tsum tamtses funem menchn oder dem oer, tsum pintele yekhidishkayt, tsu dem vos sheydt unter dem menchn fun umtsolike zayns glyaykhn. Un demolt filt men, az me iz dergangen tsu der neshome funem mench. Der grester kaptsn iz azoy groys vi der grester meylekh, vayl zayne khaloymes zenen nit klener un di shtarkayt fun zayne gefiln iz nit veyniker. Ven er dertseylt undz, az zayn tate tsit zikh fun tomid on tsu epes hoykhs un eydls, un fintstert op ale zayne yorn bam prazhen in oyvn di narishe bekns kerlekh. Az "yeder zifts un yeder krekhts mayn tatns iz nit keyn proster zifts un nit keyn proster krekhts, nor a min geshrey un a min tayne tsu der shlekhter un mieser velt" (Zibetsnyorike, zaytl 128), farshteyt men shoyn altsding vegn dem menchn, vifl er hot gelitn, vi er hot opgefintstert zayn lebn mit horevanye, un vi di velt hot im baavlt vayl zayn neshome, "tsit zikh fun tomid on tsu epes hoykhs un eydls", a sakh hekher fun zayn dolye. In dem alem filt men oykh vifl zayn zun hot im lib un vifl er farshteyt dem troyer funem tatns umetik lebn. Nit nor bam bashraybn menchn, nor oykh bam bashraybn zakhn un erter iz Shraybman a maydem. Es dermont zikh di mayse funem yungn shrayber vos hot gevizn zayne a libe-bashraybung an eltern mayster. Anshtot zikh optsurufn vegn der tifer emotsye, vos der yunger shrayber hot gemeynt, az er hot ibergegebn, hot der alter mayster im gezogt: "Itst, gey tsurik, un ruf on ale blumen vos zenen geven dortn in groz bam nomen". "Ober vos hot dos tsu ton mit zeyer libe?", hot der yunger mekhaber getaynet. "Mit zeyer libe, efsher veynik, ober mit gut shraybn a sakh", hot der mayster geentfert. Ba Shraybman hobn nit nor di "blumen" ale a nomen, nor me ken zey shier nit zen, ontapn un shmekn. Er iz a shrayber fun gashmies in bestn zin fun vort. Zayne bashraybungen hobn faktur un zenen durkhgeveykt mit di raykhe zaftn fun der basaraber erd un mitn royshikn impet fun groyse pulsirndike shtet. Itst lomir zikh opshteln af eyner fun Shraybmans dertseylungen, "A por glichers", vos farmogt a sakh fun zayne beste kinstlerishe shtrikhn. Vi kimat ale zayne dertseylungen, redt zikh do in der ershter perzon. Der narator kukt tsurik shoyn vi a dervaksener un gedenkt a kurtsn epizod fun zayne kinder-yorn, sakhakl eyn nokhmitog, ober dokh bakumen zikh a mayse mit tifn psikhologishn farshtand, varemkayt un humor: A vintertog. Der yunger Ikhil geyt aroys in gas zikh glichn ongeton azoy: "...In di zokn zaynen geven arayngelozt di farayorike peysekhdike hoyzn, vos hobn shoyn itster gehat af zikh hipshe fir "fentster": tsvey - fornt, af di knies, un tsvey, eyns lebn andern, - hintn. Un kh'hob zikh geglicht af glichers. Tsvey farsheydene glichers. Eyner - a plachiker, a tunkl-farzhaverter, mit shroyfn; dem tsveytn - a langn, a halb-hiltsernem, mit an oysgekaylekhikter arufgedreyter noz fun fornt - hob ikh farbundn mit shtriklekh, fartsoygn mit shtiker bandazh, farknipt mit alerley farbike shmatkelekh, vos kh'hob koym "oysgenudet" ba Gitl der neytorn." (z' 51) Nor eyner vos hot gehat (oder, lekholapokhes, gehat gezen) azelkhe glichers, hot gekent opmoln mit azoy fil ekhtkayt un humor. Hintern humor filt men ober dem bitern dales. Un der shrayber dertseylt undz take bald, az di mame ligt shoyn tsvey khadoshim a kranke nokh a kimpet un az im hot men aheymgeshikt fun talmetoyre nokh skhar-limed un keyner hot im nit tsurikgeshikt. "Ver zhe iz tsu mir geglikhn?", git er a freg un in dem opklang fun Sholem-Aleykhems Motl Peysi dem khazns "mir iz gut, ikh bin a yosem", dershpirt men di gantse kindishe naivkayt, gezen durkhn ironishn un mitlaydndikn blik funem dervaksenem shrayber. Zikh geglichet azoy mit der "por" glichers, "di fis tseforn in farsheydene zaytn", blaybt der yunger Ikhil oft "zitsn in mitn gas a farloyrener". Mit a mol derzet er punkt aza yingele vi er, di hoyzn punkt azoy vi zayne, "oysgefentstert". Un dos yingele zogt im: "Ikh hob punkt azelkhe tsvey glichers. Ise un strise. ...Vilst baytn, oysglyaykhn zikh?" Kedey zikh tsu baytn mitn yingele muz er ober kumen mit im. Ober, eyn tsore: zayn nayer khaver voynt in der mahale un in der mahale iz do a hunt ba yedn toyer, un far a hunt hot undzer held moyre. Un nokh mer, kedey ontsukumen ahin darf men durkhgeyn a besoylem un far a besoylem hot er afile mer moyre vi far a hunt. Ober er geyt, vayl "vos zaynen di greste moyres kegn a por glichers mit shroyfn?" (z' 52) Geyt er mitn fremdn yingele azoy, un er zet az, "dos ponem zayns iz, vi frier, a guts un a tseshmeykhlt. Nor ver veyst?... Tsi iz dos nit keyn farshtelter pipernoter, keyn onshikenish fun di kheyder-mayses? Vuhin firt er mikh? Vos vet er ton mit mir?" (z' 53). Me heybt on zikh oystsufregn vegn ver me iz. Der yunger Ikhil dervist zikh, az zayn nayer khaver iz Petre dem mulyers, ober ven es kumt tsu zogn ver er iz, falt im ayn "a gvaldiker uftu" un anshtot dem emes, zenen di kombinatsye fun hint, besoylem, un zikh lozn in di hent fun a vild fremdn goyrem, az er zol entfern "Pinye dem gvirs, Pinye Pavinskis", un kedey tsu farentfern far vos dem gvirs takhshit geyt um krue-blue, trakht er oys a vilde mayse, az dos vert er azoy bashtroft, vayl er hot "nit gevolt ufesn biz tsu der shpente di bulke mit puter". Petre, barekhtikndik zikh mistome, az fun a gvir meg men, khapt aroys di glichers fun Ikhils hent un loyft avek. Undzer held nemt oykh loyfn in der farkerter rikhtung, "fayl-oys-boygn, mit der neshome in di hent". Dos oystrakhtn a naye identitet drikt oys a tifn psikhologishn emes, nokh tifer, meyn ikh, dafke vayl der gantser inyen mitn oysgetrakhtn nomen, hot Shraybman letstns far mir moyde geven, iz aleyn an oysgetrakhte mayse. In der emesn hot Petre a khap geton di glichers un gemakht a vayivrekh on keyn shum klasn-bavustzinikayt, raykh, orem, s'iz im nit ongegangen. Im iz nor ongegangen di por glichers. Shraybmans "gvaldiker uftu" iz tsu farshteyn, az in der role fun a gvirish kind filt der yunger dershrokener held, az er hot makht, say iber der situatsye bikhlal un say iber zayn oremen baleyter, vayl zayn kindersher seykhl zogt im az keyn beyzs ken keyn gvirish kind nit bafaln. Di oysgetrakhte sibe far zayn shtrof bindt zikh oykh kinstlerish mitn onheyb, un gilt oys tsvey funktsyes. Af der flakh fun fantazye shtilt es zayn mamoshesdikn fizishn hunger un derloybt im hanoe tsu hobn khoch in dimyen, fun epes vos in der heym zet er nit. "Funem vort boyml-bulke aleyn", hot er "bakumen a moyl mit vaser". (z' 53) Af zeyer an eydeln oyfn derloybt im zayn naye identitet tsu kritikirn di negidim, vayl far a yingele vos ken nor kholemen fun greserer avle, keyn greserer bavayz fun negidisher tsebalevetkayt, vi nit ufesn dos me derlangt im, bifrat nokh, azelkhe maydanimeylekh. Dos aleyn volt efsher geven a genugiker sof, ober Shraybman git tsu nokh a sof, a shpeterdikn, un in dem antplekt er take zayn menchlekhkayt un maystershaft. In yorn arum kumt er aheym fun der groyser shtot un geyt af a politisher farzamlung ba Gitl der neytorn, di zelbe Gitl ba vemen er hot kindvayz "oysgenudet" alerley farbike shmates tsutsubindn di glichers. Dortn hot der lerer Reznitsky, "dertseylt dem oylem, vemen me darf faynt hobn un vemen me darf lib hobn". (z' 55) un tsvishn dem oylem derzet er Petre dem mulyers zun un zayne gute shmeykhlendike oygn fregn ba im, far vos hostu mikh opgenart? Kh'hob dokh dir gevolt ton a toyve...". Shraybmanen iz geven klor "vemen er hot als kind 'ekspropriirt'. Zayn fayntshaft iz geven mayn fayntshaft". (z' 54) Ven di mayse volt zikh do geendikt, volt men efsher gezogt az tsulib di bagrenetsungen unter velkhe er hot biz letstns geshribn in gevezenem ratn-farband, hot Shraybman "gemuzt" tsugebn aza proletarishn sentiment. Tsi dos iz emes oder nit, veys ikh nit. Mir do in Amerike hobn a tendents tsu meynen, az ale pozitive oysdrukn legabe komunizm mitsad sovetishe shraybers zenen nor vayl se muz azoy zayn. Mir fargesn oft, vifl ufrikhtiker gloybn es iz geven in yene antoyshte idealn. Oyb me vil, ken men zen do a sof vos hot gemuzt zayn, a sof, lomir zogn, vos volt tsufridngeshtelt di shtrengste tsenzur, ober s'iz fort nit keyn programatisher sof. Ven er volt geendikt mit "eyn fayntshaft iz geven nayn fayntshaft" volt men gekent zen in dem di obligatorishe fareynikung fun untergedrikte iber der velt, ober es endikt zikh dokh mit an oysdruk fun noentkayt tsvishn menchn vos shteyt hekher fun politik, mit a libshaft un farshtand tsvishn kinder, vos ken nor gefinen a tikn shpeter in lebn. "Nokh der lektsye hobn mir zikh beyde arumgenumen, lang zikh gehaltn ba di hent, un gefilt vi es shtromt in zey eyn varemkayt: mayn libshaft iz geven zayn libshaft". Emes, se ken zayn az zeyer oremkayt vi kinder hot zey dernentert eyner tsum andern, ober in der libshaft shtekt fil mer vi klasn-goyrl. In der libshaft shtekt farshtand un a beshutfesdiker kindisher sod, un di ale nit derzogte, oft umfarshtendlekhe zakhn vos shafn a bund tsvishn menchn. Dos iz bloyz a kleyner moshl fun Ikhil Shraybmans kunst. Bemeshekh di zekhtsik yor fun zayn literarisher tetikayt hot er ongeshribn a sakh bikher, tsvishn zey: Dray Zumers, dertseylungen (1946), Ganeydn-epl (1965) un Yorn Un Reges, roman, novelen, miniaturn (1973). Er iz geven fartrotn in zhurnal Sovetish Heymland mit a tsikl miniaturn glyaykh fun ershtn numer on, in 1961. Dortn iz er geven a mitglid fun der redkolegye fuftsn yor lang un hot oykh gedrukt dray romanen - Zibetsnyorike, vos zenen arayn in Yorn Un Reges, Vayter un Zibn Yor Un Zibn Khadoshim. Me hot im ibergezetst af kolerley leshoynes, tsvishn zey: rusish, moldavish, ivrit, eynglish, frantseyzish, uzbekish, azerbaydzhanish, armenish un chuvashish. Nit gekukt af di ale uftuen - un dos eykhes iz nit veyniker funem kames - iz Shraybman, zumer 1996, geven zeyer pesimistish vegn aroysgebn zayne bikher inem nayem, umophengikn Moldove tsi ergets andersh inem gevezenem sovetn-farband. Beshasn shraybn di shures iz ober ongekumen di gute psure, az s'iz di teg in Yisroel bam Perets-farlag aroys fun druk a naye zamlung fun zayne shriftn, der iker dertseylungen un miniaturn, vos heyst Shtendik. Bagrisn mir im tsu zayn yontev. Sheva Tsuker (Afn Shvel, #309, yanuar-marts 1998) [Transliterated by Shaya Mitelman] 3)---------------------------------------------------- Date: Sun, 10 Jan 1999 22:26:19 -0500 From: Serge Mitelman Subject: 1. S'iz interesne az Perets Markishes a portret hengt oykh ibern shraybtish in Khaim Beyders nyu-yorker dire. 2. Viazoy fun gornitl bakumen zikh lider - farglyaykht mit dem folgndikn fragment fun Anna Akhmatovas a virshe: Kogda b vy znali, iz kakogo sora Rastut stikhi, ne vedaya styda, Kak zholtiy oduvanchik u zabora, Kak lopukhi i lebeda. Ven volt ir visn fun vos far a mist Se vaksn lider, nit visndik fun bushe, Vi gel blezerl ba parkn, Vi lopukhn un lobede. ("Tayny remesla" - Soydes fun a melokhe, 21 yanuar 1940) 3. Besarabye - teritorye tsvishn di taykhn Prit un Nester, dorem-tsu bagrenetst mitn Shvartsn yam. Der greserer teyl iz in hayntiker Moldove; dos tsofndike shtikl (Khotin, Noveselitse) - in chernovitser gegnt fun Ukraine; un di doremdike portsye - tsvishn der leftsung funem Duner, dem Shvartsn yam un dem Nester-liman - iz haynt odeser gegnt fun Ukraine. Revet iz a baytaykh funem Prit. 4. Fun Kapresht se shtamen oykh, tsvishn andere, di literatn Mordkhe Goldenberg (1883-1941, "melamed" in Shraybmans "Naye rashkever dertseylungen"), Herts(l) Rivkin (Haysiner, 1909 - 1951), Ariel Kaprov (1913). 5. Mir danken d"r Mordkhe Shekhter far zayn hilf mitn tekst un der tsayt er hot undz benimesdik opgegebn. Shaya Mitelman ______________________________________________________ End of Mendele Vol. 08.115 Address for the postings to Mendele: mendele@lists.yale.edu Address for the list commands: listproc@lists.yale.edu Mendele on the Web: http://www2.trincoll.edu/~mendele http://metalab.unc.edu/yiddish/mendele.html