Mendele: Yiddish literature and language ______________________________________________________ Contents of Vol. 08.119 January 25, 1999 Ikhil Shraybman Part V 1) Moyshe (Ikhil Shraybman) 1)---------------------------------------------------- Date: Sun, 10 Jan 1999 22:26:19 -0500 From: Serge Mitelman Subject: Moyshe [Parafraz fun der eybiker mayse. Di teme iz aktuel vi keynmol nit, un mit di geherike investitsyes ken vern a nishkoshedike metsiye. "Der sar fun Mitsraim" - di naye Dreamworks multi-maysele iz fun yents a boyleter dervayz. Fun a tsikl "Di khumesh noveln". -Shaya Mitelman] MOYSHE Alef. S'tsitert mir di pen in der hant. A kleynikayt - Moyshe! Beys. Deriber aponem di groyse, kimat tsvey-yorike, hafsoke in mayn shraybn dos same libste un hanoedikste mayns - di khumesh noveln. Giml. Avade iz in der hafsoke shuldik di tsayt. Take di dozike ibergekerte, oysgeleydikte, sakonesdike, nit-aher-un-nit-ahin yorn. Der iker ober - er. Moyshe, Zayn gvaldik groys geshtalt. Daled. Tsvey shayles: ershtns, bin ikh roe tsutsurirn zikh tsu im? tsveytns, farkert - ver hot shoyn vegn Moyshen nit geshribn un nit getentlt? Hey. Berg mit sforim. Toyznter, on a guzme, ksovim, komentarn, legendes, pilpulim, yornlang vokh-ba-vokh rabonishe sedre-oystaychungen, yornlang yeder kheyder melamed mit zayn fantazye un zayn aroysredekhts. M'shmuest shoyn nit vegn toyznter Moyshe-dringenishn in ale religyes ba ale umes hooylem. Vov. Vel ikh bekoyekh zayn epes-vos tustsugebn? Khoch aroyskrign ba zikh a por gedanken nit oysgedroshene un nit ibergekayte? Zayen. Kh'hob parshe tsu parshe, vi in di kinder-yorn, nokhamol ibergelernt ale finef khumoshim. A gvaldik komplitsirt-stiresdik geshtalt. Keyner in der gantser menchlekher geshikhte hot mitn eybershtn nit geredt ponim-el-ponim, hot dem kavyokhls ponim nit gezen. Emeser: vegn keynem hot keyner nit gevagt ontsushraybn, az er hot geredt mitn eybershtn ponim-el-ponim, hot dem eybershtn ponim gezen mit ale pishchevkes, geampert zikh afile mitn eybershtn, geredt mit im af a hoykhn ton, vi in khumesh shteyt vegn Moyshen. Khes. Af shrit un trit in khumesh: "Vaydaber Eloykim el Moyshe". Got hot geredt tsu Moyshen, un Moyshe, "avdoy", der diner zayner hot gots reyd ibergekhazert vort un vort di bney Yisroel. Fregt zikh: nit mer? Vu zhe iz di groyskayt Moyshes? Tes. Efsher a kapele apikorsish a trakht ton farkert: ale reyd, ale tuekhtsn un ale uftuekhtsn, der gantser kishef, say frier, ba paren in Mitsraim, say dernokh di fertsik yor in der midber, ale brokhes un ale kloles di bney Yisroel zaynen geven eyn Moyshes. Nit Moyshe hot gedint got, got hot gedint Moyshen. Ven Moyshe iz nit aza groyser unev un shraybt altsding zayns nit tsu dem almekhtikn, makht nit dem almekhtikn farn gantsn balebos, un shteyt aleyn nit, vi a kleyninker ba der zayt: ikh tu nor dos, vos der eybershter heyst mir, ver veyst tsi voltn ale midboryes, vos di bney Yisroel zaynen durkhgegangen, nit farzeyt gevorn mit di Bney Yisroels beyner. Dos am keshey oyref , ayngeveykt in pares biterer knekhtshaft, vi lehavdl der vorem in khreyn, hot azoy oykh nit gevolt folgn, hot azoy oykh tog-ba-tog gerisn shtiker: m'hot undz umgliklekh gemakht. Di baychn, vos hobn gefayft iber undzere kep in pares knekhtshaft, zaynen geven negine kegn dem zamd in di oygn in gots un in Moyshe midber haftokhes. Yud. Vuhin eyn kapele apikorses ken avekfirn! Alef. Der hekhster, un bester, un shenster, un noentster, un poshetster, un farbikster, un mildster, un libster, un farshtendlekhster, un soydesdikster - iz Moyshe geven in mayne kheyder yorn. Beys. Vifl iz dos oysgemogerte shvarts-oygike yingele alt geven ven der reb Olter hot dermit geknelt khumesh mit Rashe? Ba di zeks yor avade. Fun ale lernekhtsn in kheyder zaynen farblibn in mayn hartsn af shtendik di khumesh mayses. Ba akht yor hob ikh ongehoybn leyenen bikhlekh. Di tsayt hot mikh pavolinke avek-getrogn funem kheyder af hunderter mayln. Kh'hob biz haynt. in mayne finef un zibetsik leyen-yorn ibergeleyent hunderter bikher. Keyn eyn bukh ober hot di khumesh mayses nit aroysgeshtupt fun mayn hartsn. Afile nit fartunklt. Nit farbleykht. Giml. Der rebe in kheyder hot mit groyser hanoe arumgezungen yedn posek in der sedre mit zayne eygene oysgefantazirte improvizatsyes. Mir, kinderlekh, hobn dem rebn nokhgezungen. Nor yeder bazunder hot in gedank tsu yedn posek in der sedre tsugegebn zayn eygene kindishe fantazye. S'iz oysgekumen vi a min shtile sheferishe dutskenish tsvishn fantazye un fantazye. Seykhldik-alte, yor-ba-yor ibergekhazerte, ayngekhazerte vizyes. Un zeungen nit-gechepete, breyshesdik-eynmolike, kindish-naive un heymishe. Daled. Di vortslen in Itsik Mangers shpilevdike khumesh lider tsien zikh fun yene-o kindishe zeungen zayne bam lernen di sedre in kheyder. Hey. Goldfadens "Akeydes Yitskhok" knipt zikh oykh on in di khumesh spektaklen, vos mir, kheyder-yinglekh, flegn mit undzer eygener fantazye aleyn tsunoyfshteln un in zumerdike shabes-batogn aleyn opshpiln in emetsns a farmakhtn hoyf oder ergets in a farloztn leydikn tvues-shpaykhler - tsvey kneplekh a bilet, ver es vil zol kumen un zen un hern un hanoe hobn. Vov. Haynt di "purim-shpiln". Di zelbe kindishe kheyder-naivkayt un khumesh-fantazye. Ineynem mit "megiles Ester" iz in di purim-shpiln arayn "mekhires Yoysef". Di khumesh mayse vegn di briders kine-sine tsu Yoysefn hot mekhabrim nit veyniker geregt eyder di megile vegn Ester hamalkes oprateven ir gants folk, vos Homen haroshe hot gezolt umbrengen. Zayen. Hoykhe yidishe folkloristik. Folkloristishe khumesh komentarn. Khes. Mir zaynen azelkhe kheyder komentarn tsum khartsn. Zey zaynen mir lib un layblekh. Ikh gleyb zey. Zogt aykh vos ir vilt - ikh shtel zey nit nideriker fun di rafinirtste dringenishn un griblenishn. Tes. Ikh dermon dem leyener: Avrom ovinu iz in mayne khumesh noveln a rashkever. A yid vi ale yidn. Sore farmogt shoyn tsurik mit etlekhe toyznt yor di zelbe hayntike vayberishe shvakhkaytn. Yud. Yankev bagegnt Rokhlen ongeton in a lang oysgeneyt kleyd mit a krigl vaser af an aksl. Zi poyet dem foters cheredes shof in mahale bam Shipet, nit vayt funem rashkever yidishn besoylem, vos tsit zikh avek barg arop biz tsum same Nester. Yud Alef. "Lovn hoarami iz geven a hoykher un breytpleytsiker, hot gehat a por lange dike vontses, fardreyte af aruf, un hot ingantsn oysgezen vi Ersh-Ber Zolotorevsky, a rashkever shtik pomeshchik, vos hot farmogt posesyes in der gegnt, stines shof afn barg, hot breyt gehandlt mit karakulne shmeyslekh, mit feslekh brinze, un hot gehat a khuts-lederekh-hatevedik grob vayb". Yud Beys. Terekh farmogt a magazin mit tsvey groyse fentster tsu der gas aroys, mit a glekl oybn ba der tir, farkoyft in magazin dem oylem zayne oysgeskulptirte gipsene figurlekh. Yud Giml. Yoysef hatsadik iz a dikhter a bal-khaloymes, shraybt lider, derfar hot im der alter foter zayner lib vi dos lebn, un di elef brider hobn im faynt betakhles hasine. Yud Daled. Der eybershter hot gezogt Avromen " kakh no es binkho es yakhdekho...", vayl er hot gevolt zen vos far a mench der doziker reb Avrom iz. Geshikt zikh, az er iz bikhoyles makrev zayn dem eygenem eyntsikn zun zaynem, vos er hot azoy lib? Vos far a harts farmogt er? Un vos zhe far a gotheyt geyt er, oyb azoy, farshpreytn af der velt? Tes Vov. Vekedoyme. Ale khumesh peyzazhn, ale khumesh parshoynen, ale khumesh mayses. Tes Zayen. Azelkhe hot zey mayn tseshpilte kindishe fantazye arayngefirt in mayn hartsn, ba di koym zeks yor mayne, arum langn tish ba reb Oltern in kheyder. Un azelkhe hob ikh zey in etlekhe tsendlik yor arum arayngefirt in mayne novelistishe khumesh komentarn. Yud Zayen. Heymishe un lebedike. Hige. Yud Khes. Mit eyn Moyshen iz forgekumen andersh. Moyshen hot undzer kindishe fantazye nit gekent maseg zayn. Mit Moyshen hot undzer kindishe fantazye nit gevagt zikh a shpil tsu ton. Yud Tes. Khuts dem: in undzer hign heymishn arum hot Moyshe nit gehat tsu zikh keyn glyaykhn. S'iz nit geven keyn model fun velkhn undzer kindishe fantazye zol Moyshes geshtalt kenen lebedik aroptseykhenen. Khof. Khuts dem: vi kapoyer dos zol nit oyszen, punkt er, Moyshe, der noentster un libster undzerer, Moyshe rabeynu, hot undz oysgezen gor-gor a vayter, a nit-doiker. Er hot geshvebt iber undzere kep ergets gor-gor oybn ba di himlen. Aropgezolt zikh un ufgehoybn zikh af a volkn-zayl, an omed heunen , un oysgezen in undzer dimyen vi a yenveltiker himl-mench, vemes geshtalt, punkt vi aleyn dem kavyokhls, iz menchn nit gegebn gevorn zey zoln es zen un banemen. Khof Alef. Khuts dem: Moyshe iz nit nor eynmol geven Moyshe. In di hundert mit tsvantsik yor zayne, vos er hot gelebt, funem ershtn tog ven er iz geborn gevorn, funem farklaptn un mit smole arumgeshmirtn kestele in velkhn dos kleyne Moyshele iz geshvumen af di khvalyes funem Nil un farkaykht zikh fun geveyn, biz in letstn tog fun zayn lebn, ven er iz geshtanen bam breg funem Yardn, gekukt afn tsugezogtn land, vuhin er hot mit azoy fil horevanye un shfikhes-domim gebrakht di bney Yisroel, gekukt un fun zayne oygn zaynen gerunen trern, er hot gevust, az er vet dem Yardn nit aribergeyn, in tsugezogtn land nit arayngeyn; fertsik yor hot er gefirt di bney Yisroel in di midboryes kedey es zol oysshtarbn der alter farknekhtiker un vidershpeniker dor, in land zol araynkumen a nayer un frayer ben-Yisroel, tor er, heyst es, oykh in land nit arayngeyn, farvos? Mit vos far a mide-hadin? - ot in di ale hundert mit tsvantsik yor zayne hot Moyshe in undzer kheyder fantazye farmogt nit nor eyn geshtalt, zayn geshtalt hot zikh alemol gebitn, iz gevaksn... Khof Beys. Un iz alemol geblibn Moyshes. Khof Giml. Dos kind iz zikh fargangen in a geveyn in ershtn tog fun zayn lebn, un funem groysn zokns oygn zaynen gerunen trern in tog fun zayn ptire, in letstn tog fun zayn lebn. Khof Daled. Er iz geshtanen an ayngehoykerter un tsiterndiker. Er darf shtarbn do, af der zayt Yardn. Farvos? Farvos? Khof Hey. Der kavyokhl hot im afile nit meramez geven farvos er iz azoy bashtroft. Khof Vov. Efsher iber di dray toyznt bney Yisroel, vos di leviim hobn af zayn bafel oysgeharget bald nokhn egl-bunt? Khof Zayen. Efsher ibern tsu oftn "muves yomes" in di dinim un mishpotim, vos er hot ibergelozt di bney Yisroel arayntsukumen mit zey in gegartn land? Far yedn klenstn opneygn zikh rekhts oder links - hargenen, farshteynen, fartilikn... Khof Khes. Efsher ibern groysn pakhed, vos er hot in gots nomen ongebrakht afn folk mit der doziker ibermenchlekher akhzoryesdiker yires-shomaimdikayt? Khof Tes. Un efsher ibern nit-anivesdik raykhn, in gold un in zilber, in dimentn un in eydlshteyner ayngetunkenem mishkn; ibern oyel-moyed, dos yontevdike getselt zayns, vos hot gehoykht zikh ba der zayt, vayter funem folk, gefinklt mit roskosh un voylzayn, vi gereytst zikh mit di opgeblyakevete un farlatete, enge un fintstere, eyns in andern arayngerukte, zikh shoklendike un mit zamd farblozene getseltlekh fun di bney Yisroel? Lamed. Moyshe hot farmakht di oygn. Di fis zayne hobn zikh a vakl geton. Er hot zikh gevolt onkhapn in epes un nit gehat in vos. - Un efsher gor iber di dozike apikorsishe makhshoves, vos zaynen im bafaln in di letste teg fun zayn lebn, muchen im, hobn zikh oysgeshit af im vi krets afn layb? - Moyshe hot farkvecht di gedikhte un tseshoyberte bremen zayne. Zayne blov gevorene lipn hobn tfiledik shtil geshepchet... Alef. Tsvey yidn mit vayse berd, in zaydene kapotes un in shvartse kapelyushn mit breyte randn, hobn umgeshpant in pares fardreyte un farplonterte koridorn. Hobn opgezukht dem kinigs bahaltenem arbets-kabinet. Beys. Moyshe hot oysgezen hekher, hot farmogt an opgetsoygn beynerdik ponem, tsvey tife, shtrenge, durkhdringendike oygn. Giml. Arn - a bisele nideriker, a fulblekher, mit pukhke kaylekhdike bakn, mit a milder tseshmeykhltkayt arum di lipn, bam ershtn oygnblik a guter, a veykher, a mench on a gal. Daled. In pares koridorn-labirint hot Moyshe gevust ale arayngeng un aroysgeng, ale farmaskirtkaytn. Er hot nokh gedenkt fun amol di paroln, vos m'darf a zog ton di shomrim, zey zoln dikh araynlozn un durkhlozn. Hey. Moyshe un Arn zaynen geshtanen kegn paren mit ufgehoybene kep, nit gefalene ba zikh, beyde - fraye un zikhere. Vov. Pare hot gefregt: "Ver iz fun aykh der eltster, der glavner? Zol er aroysleygn far mir di bakoshes ayere. Nor makht es vos gikher. On iberiks un on ibergekhazerts. Redt!" Zayen. Moyshe hot zikh far paren a neyg geton: "Adoyni hameylekh. Mir zaynen dikh gekumen betn du zolst zayn azoy gut un undzer folk, di bney Yisroel, aroyslozn fun der biterer knekhtshaft in velkher du haltst zey". Khes. Pare hot zikh nit tseshrien, nit tseyakhmert. Er hot zikh nor tselakht mit a hoykh shpitsik gelekhterl: Tes. "Ver iz der mir un ver iz der undzer?" Yud. Der hoyf-lets lebn paren, dos karlikl mit di eybik krume grimasn afn ponem, hot fun a pole zayner oysgekneycht a khazershn oyer un hot reytsndik mit im untergetentslt un untergesgprungen af eyn fus: "Zhid parkhate ! Zhid parkhate !" Yud Alef. Moyshe hot zikh tsum karlikl nit tsugehert, dos ponem zayns hot zikh nor a bisl ongekhmuret: Yud Beys. "Adoyni hameylekh. Undzer elter-elterzeyde Yoysef hatsadik hot dayn land geratevet fun a hunger-toyt. In zibn hunger-yorn voltn ale Mitsraim, kind un keyt, geven gegangen fun der velt. Yoysef hot avekgegebn di khokhme zayne un dos harts zayns Mitsraim zol vern shener un bliendiker. Er hot aropgebrakht fun Knaan ale tsen brider zayne, mit zeyere vayber un kinder, mit zeyer gants hob-un-guts, mit ale zeyere shof un rinder un mit ale zeyere zeltene fi-kentenishn. Etlekhe doyres hot mayn folk Yisroel gearbet far aykh. Far ayer raykher vern un far ayer kliger vern. Un mit vos hot ir mayn folk batsolt derfar? Yidishe yingelekh hot men bald bam geborn vern avekgeshikt af yenervelt. Di shenste yidishe meydlekh hot men farnumen in di haremen. Ir hot di bney Yisroel getsvungen oystsuboven far aykh pisem mit ramses. Yede vant un yeder tsigl in yeder vant zaynen ayngeveykt in yidishn shveys un in yidish blut. Ir hot mayn folk derniderikt. Un ir brengt um mayn folk. Genug! Got hot mikh geshikt tsu dir, adoyni hameylekh, azoy tsu zogn: bafray mayn folk fun der knekhtshaft. Shik mir mayn folk tsurik op! Vestu es nit ton mit gutn, vestu es ton mit shlekhtn. Batrakht zikh, adoyni hameylekh!.. Yud Giml. Pares kop hot zikh arayngekvecht in akslen, geshoklt zikh rekhts un links, vi a pompedikl: neyn, neyn!...neyn, neyn! Yud Daled. Moyshe un Arn hobn halb-shepchendik, vi a shprukh, vi a tfile, oysgezungen vi in der hagode: dam!... dam!... dam!... Tes Vov. Ale brunemer in Mitsraim, ale shvim-baseynen, ale fule bitlekh un feslekh mit vaser zaynen in eyn oygnblik farvandlt gevorn in blut. Tes Zayen. "Blut iz nit keyn vaser!" - hot Moyshe paren gegebn ontsuhern. Yud Zayen. "Yidish blut iz biliker fun vaser!..." - Hot pare Moyshen geentfert af tsulokhes un vayter geshoklt mitn kop ahin un aher, vi a pompedikl: neyn un neyn!... Yud Hes. Moyshe un Arn hobn shepchendik oysgezungen dos vort "tsvardeya". Yud Tes. In ale betn un af ale tishn, in di markn un af di gasn, in ale vinkelekh fun yeder shtub un af ale vegn un shtegn hobn plachike zhabkelekh untergetantst af zeyere fislekh un mit di breyte piskes zeyere gekvaket "kva-kva". Gants Mitsraim - eyn kva-kva-kva. Khof. "Dos vet zayn dos eyntsike vort, vos ir't kenen aroysbrengen far der velt!" - hot Moyshe paren gezogt. Khof Alef. "Afile in eyn vort vet lign undzer gantse klugshaft. Un undzer klugshaft vet vayter blaybn farhoyln far der velt!" - hot pare vider geshoklt mitn kop ahin un aher, ahin un aher. Khof Beys. Moyshe un Arn hobn oysgeshepchet dos vort "kinim". Khof Giml. Fun di laylekher un fun di tsudekekhtser hot men gekont sharn mit lopetes. Fun di layber un fun di hor af di kep shmuest men shoyn nit. Gants Mitsraim hot zikh gekratst un geshoydert zikh, gerisn fun zikh shtiker. Khof Daled. Un pare hot kratsndik zikh alts getaynet: Neyn. Neyn. Neyn. Khof Hey. Azoy hobn Moyshe un Arn geshlogn paren mit ale tsen makes. Keyn eyn make hot pare nit gevolt optretn. Ale zaynen zayne... Khof Vov. Ba der tsenter make, ven s'hobn opgehoybn oysshtarbn di pkhoyrim in Mitsraim, un pare iz aponem geven in land der ershter pkhor, hot er zikh tseshrien, pare, mit a vild geshrey m'zol bald shikn rufn Moyshen un Arnen. Khof Zayen. Pare iz in di letste por khadoshim gevorn grov un alt. Dos ponem zayns - oysgedeyvert, di pleytse - ayngeboygn, di hor af zayn kop hobn bakumen di farb fun ash. Khof Khes. Er hot shoyn nit gehat keyn koyekh lang tsu shrayen. Er hot mit a shlaberik koyl gezogt Moyshen un Arnen azoy tsu zogn: Khof Tes. "Geyt nemt aykh ayere yidelekh un von fundanen in eyn kaylekhdikn mesles. Ayer fus zol do keynmol merer nit zayn!..." Lamed. A gantse nakht hobn zikh di bney Yisroel gepakevet. Af morgn iz dos ort Goyshen, vu yidn hobn meynstns gelebt, gevorn oysgeleydikt biz tsu der puente, vi m'leydikt oys a zak mit veyts. Oder: glaykh s'iz do durkhgegangen a shreklekhe pest un hot altsding farlendt, altsding opgeteyt. Lamed Alef. Di yidn hobn mitgenumen mit zikh fun a tsig in shtal biz in an alt rekl ergets in kamer, vos m'hot es shoyn lang nit gedarft un m'hot shoyn gehat fargesn in dem. Lamed Beys. Af tachkes zaynen geven ongeleygt pek mit betgevant, torbes mel, kestlekh glozvarg, pek mit sforim. Lamed Giml. Af vegelekh hot men gefirt geleymte, goysesdike kranke, kimpetorns mit pitslekh kinder, vos zaynen ersht di nakht geborn gevorn. Lamed Daled. Sherengesvayz, makhnesvayz, hobn di bney Yisroel zikh getsoygn eyns nokh s'andere iber ale federshte un hintershte vegn fun Mitsraim. Lamed Hey. Aroys... Aroys... Lamed Vov. Do un dort hot emetser oysgeshrien a breyt freydik geshrey: ikh bin fray!... Ikh bin fray!... Un do un dort hot emetser koym geshlept di fis, gekneycht zikh un gekrekhtst: on a dakh ibern kop... On a dakh ibern kop... Lamed Zayen. In a por teg arum hot pare zikh arumgekukt vos er hot opgeton. Un hot bafoyln dos khayel zayns af di raytvogns zol bald onyogn di bney Yisroel un zol zey teykef-umiyad umkern tsurik mit ale bekhtsoytsroys zeyere. Lamed Khes. Di yidn zaynen shoyn tsugekumen tsu di bregn fun yam-suf. Hinter zey hot zikh derhert vi es klapn mit a viderkol di podkoves fun di ayngeshpante ogers in pares raytvogns. Geyn vayter - vet men umkumen ale in di vaser-tifenishn. Lamed Tes. Un di bney Yisroel hobn oysgeklibn di tife yam-suf opgruntn... Mem. In der rege hot Moyshe rabeynu a makh geton mit zayn shtekele. Mem Alef. Un der yam-sof hot zikh tseshpoltn af tsveyen. In eyn zayt - trukenish, in der tsveyter zayt - shturemdike khvalyes. Un di yidn zaynen vayter gegangen zeyer veg in der trukenish. Un di shturemdike khvalyes hobn tsugedekt ale shtolene raytvogns pares ineynem mit di rayter zeyere. Mem Beys. A kheyder-yingl vos shpilt Moyshen. Gring redt zikh es un shver tut zikh es. Kh'hob zikh gut ongehorevet biz kh'hob gezen di yidn aroysgeyn fun Mitsraim. Kh'hob genug geshpiln mit blut biz kh'hob di bney Yisroel mayne derzen in der midber. Mem Giml. A kheyder-yingl vos shpilt Arnen. Un in der midber iz shoyn geven rekht? Yidelekh. A tayer folk. Mitgenumen mit zikh fule torbes mel, un a pitsl heyvn broyt optsubakn fargesn in Mitsraim. Mem Daled. Moyshe. Bald in der midber avekgeshtelt zikh ale eyner lebn andern, vifl dos oyg ken nor khapn, trikenen pletslekh kegn der zun. Mem Hey. Arn. On zalts un on shmalts un on heyvn un on gornit, nor af vaser geknotn. Mem Vov. Moyshe. A yidisher nes. Ale taymim fun der velt hot dos dozike shtikl matse on gornit nit. Der grester apikoyres zogt zikh derfun nit op. Mem Zayen. Arn. Yidelekh gibn zikh an eytse. Fun matse makht men matse-mel. Un fun matse-mel preglt men latkes, kokht men kneydlekh, bakt men oys a peysekhdik kugele, tsegeyt zikh es in ale eyvrim. Mem Hes. Moyshe. A poshet bisl matse-farfelekh in a peysekhdiker yoykh iz oykh nit af aroystsuvarfn. Mem Tes. Arn. A peysekhdike yoykh hot dem tam fun yetsies-mitsraim, fun zman kheruseynu, funem shenstn yidishn yontev, fun yidishkayt. Nun. Moyshe un Arn. Kumt esn!... Est gezunterheyt!... Alef. Gresere un klenere krume viveskes: a shnayder, a shuster, a parikmakher, a stolyer, a blekher, a zeygermakher, a goldshmid... Beys. On a shier galanterey kleytlekh. Kleytlekh vu m'ken koyfn man. An apteyk. A ley-un-shpor kase. Giml. Af der gantser midberdike zamd-gekneychtkayt, biz het-het tsum horizont, layvntene kolerleyfarbike getseltn. Raykhere - mit fentster; oremere - on gornit nit, opgeblyakevete, late af late. Daled. In di liklekh un geslekh tsvishn di getseltn kon men farblondzhet vern, kon men nit azoy eyns-tsvey trefn dem veg tsurik tsu der heym. Hey. Ergets aruftsu, vayt opgesheydt fun di getseltn, af a fray breyt plats, hoykht zikh der norvos oysgeboyeter mishkn, finklt shoyn fundervaytns mit zayne kuperne shveln, zilberne tir un fentster, opgegildtn dakh. Vov. Vos neenter, vert der mishkn hekher un greser, fayerlekher un derhoybener. Durkh di shoybn in ale fir vent zayne blishchen aroys di dimentn un brilyantn af di menoyres un henglyaykhter, vi drivne shterndlekh, oder vi blitsndike fayer-funken in a fintsterer nakht. Zayen. Der hoyf indroysn halt hundert mayln di leng un fuftsik di breyt. Khes. Der hiltserner geshnitster toyer un der gantser ployt arum mishkn, opgeleygt fun oysgetsatskete zamd-tsigl, zaynen opgefarbt mit a bloyer shpigldiker himl-farb. Tes. Bam toyer, un do un dort in der gantser leng funem ployt, marshirn um hin un tsurik hoykhe geshtrekte leviim in soldatske malbushim un mit ongetsoygene greyte faylnboygns in zeyere hent: khad shtaim, khad-shtaim! Yud. In beyde zaytn mishkn, a bisele nokh hekher, oykh arumgetsoymt lebn zikh, shaynen aroys Moyshes un Arns getseltn, beyde oysgearbete fun holts un fun layvnt, beyde - oykh hoykhe un derhoybene, oykh mit a sakh fentster fornt in der paradner vant zeyerer. Yud Alef. S'iz geven in a montik. Meglekh fun demolt on, iber yene gesheenishn in yenem montik, hot der tog montik ongehoybn giltn af der velt vi a shverer tog. Yud Beys. Shnayderlekh un shusterlekh, sherer un tesler, gravirer un goldshmider, ale midber yidn mit melokhes in di hent hobn in yenem frimorgn nit geshtelt zikh tsu der arbet. Yud Giml. Durkh di farplonterte getseltn-liklekh hobn toyznter menchn, yidn bal-melokhes un stam yidn fun a gants yor, getsoygn zikh eyner nokhn andern aruf tsum mishkn tsu. Yud Daled. Bam onheyb hot yeder geshrien dos vos er hot gevolt. Dernokh hobn zikh pamelekh ale nit-farshtendlekhe geshreyen oysgegosn in eyn klorn un ritmishn oysgeshrey: Tes Vov. "Vu iz Moyshe?... Vu iz Moyshe?..." Tes Zayen. Vegn Moyshen zaynen in di letste por vokhn umgegangen tsvishn oylem in der midber kolerley klangen. Yud Zayen. Ver s'hot gezogt: "Er iz oysgeven di tsayt mit kools gelt in keshene. S'iz yener Moyshe." Ver s'hot gezogt: "Er zetekh az er hot zikh banarisht, az er hot undz ale gefirt in bod arayn. Vos zhe vet er zitsn un vartn? M'zol kumen un im doyres zayn? Hot er geshtelt fis." Vekedoyme nokh azelkhe sheyne klangen. Yud Khes. Der oylem hot zikh durkhgerisn durkh di shomrim un iz arayn in hoyf funem mishkn. Toyznter un toyznter menchn, kop af kop, tsunoyfgeprest vi hering in a fas. Zeyere koyles zaynen gegangen biz tsum himl aruf. Afn ort fun "vu iz Moyshe?" hot men ongehoybn shrayen biz heyzerikayt: Arn!... Arn!... Arn!... Yud Tes. Arn iz aroysgekumen tsum oylem nit in di zaydene mit gold baputste koyen-godl kleyder, vos m'hot im nit lang ufgeneyt, nor in zayn hoyln vokhedikn zhilet, mit a pitsl yarmelkele afn kop. Khof. Er hot ufgehoybn a hant hoykh iber zikh un der toyzntkepiker oylem iz pavolye antshvign gevorn. Khof Alef. Arn hot af a hoykh kol gefregt: "Vos vilt ir, yidn? Vos nemt ir aleyn mit di eygene hent un brengt zikh um?"" Khof Beys. A yid mit a farbundener bak hot fun ergets aroysgeyokhtst: "S'iz sheyker vekuzev. S'iz loy yar veloy dubim . S'iz keyn got nit un s'iz keyn tsugezogt land nit!" Khof Giml. A fonfach hot zikh gerisn dem haldz, m'hot im koym farshtanen: "Dort hobn mir gelernt kinder. Shabes un yontev gemakht kermishlekh. Do esn mir krenk in a blekhn telerl!..." Khof Daled. Glat a yid hot a geshrey geton: "Frayhayt-shmayhayt. On di keytn af di fis un on di baychn iber di rukns lign mir tif-tif nayn eyln in der erd. Nemt aykh op di frayhayt ayere un kert undz um di knekhtshaft. Undzer zise knekhtshaft!..." Khof Hey. Nokh a yid, mit a grob kol, hot gedunert: "mir zaynen geblibn on a got un on gornit nit. Git undz a got mir zoln im kenen zen un kenen ontapn!..." Khof Vov. Ibern gantsn oylem, iber di hunderter menchn, tsvishn ufgehoybene droyendike foystn, hobn a khvalye geton fun eynem tsum andern di dray verter: "Git undz a got! Git undz a got!" Khof Zayen. Der gantser oylem hot zikh a loz geton tsu Arnen. Di leviim hobn zikh dem oylem kegngeshtelt. S'hot zikh ongehoybn a shtupenish un a drengenish. Menchn hobn eyner dem andern getretn mit di fis, gekachet zikh bintlekhvayz tsunoyfgeflokhtene af der erd, gebisn un geshtikt eyner dem andern. Khof Khes. Arn hot videramol a heyb geton a hant zayne hoykh ibern kop un der oylem iz mitamol vider shtil gevorn. Khof Tes. Arn hot gezogt: "Libe yidn. Geyt aheym un brengt aher tsu trogn ayere vaybers un ayere tekhters gildene fingerlekh, oyerlekh, broshkes un brasletn. Un zol yeder mitbrengen mit zikh a trukn shaytl holts. Un ikh vel aykh oysgisn dem shenstn un bestn got loyt ayer farshtand. A gildenem got." Lamed. In a min sho arum iz afn frayen plats tsvishn di getseltn un dem mishkn ongevaksn a barg mit holts. Lamed Alef. Arn hot bafoyln m'zol dos holts untertsindn. Un er hot geheysn der oylem zol eyner hintern andern araynvarfn in fayer dos gebrakhte tsirung zeyers. Lamed Beys. Dos fayer hot getreshchet un geknakt. Fayer-tsungen, take vi emese royte lekers, hobn alemol aroysgerukt zikh funem brenenish, vi zey voltn mitn oylem gereytst zikh un gekhoyzekt fun im. Durkhzikhtike flamen, on roykh un on shvartskayt, hobn gedreydlt zikh vi kroyzn aruf tsum himl un baloykhtn di royt-ongeglite penemer funem oylem arum un aruf dem fayer-ritual. Lamed Giml. Dos fayer hot pavolinke ongehoybn leshn zikh, oysgeyn. Fun ale zaytn hobn zikh mitamol derhert oysgeshreyen: "A kalb! A gildener kalb! Eygl hazuev!..." Lamed Daled. Dos farshvartste shtik gold, vos iz aroys fun di gildene fingerlekh un oyringlekh, hot inanemesn oysgezen vi a kalb. Fir kelberne fis, an ek fardreyt af aruf, a kelberne tsure mit tsvey groyse troyerike kelberne oygn. Lamed Hey. Di mer tsebuntevete un khutspedike tsvishn oylem hobn zikh ongenumen ba di hent un redlekhvayz, redlekhvayz, eyn redl in andern, mit meshunedike oysgeshreyen geshprungen un gehepet arum gildenem egl, arum hoyfn ash, vos hot nokh geotemt mit pare, mit varemkayt un mit shvartse niderike roykhlekh. Lame Vov. Un mitamol hot zikh bavizn Moyshe. Ingantsn ayngehilt in vaysn. In beyde hent - di tsvey shteynerne lukhes mit di oysgehakte af zey aseres-hadibres. Lamed Zayen. Fertsik teg un fertsik nekht, on esn un on shlofn, hot Moyshe oybn afn barg Sinay oysgeveytikt far zayn folk di same ikerdike lebns-normes, vos a mench darf haltn kedey tsu zayn a laytisher, an erlekher, a guthartsiker, a farginer, an arbetzamer, a basheydener - a mench. Lamed Khes. In di fertsik teg iz Moyshes ponem gevorn opgetsoygener, arumgeremlt mit vaysn - fartunklter, ongekhmuret, oysgemuchet. Lamed Tes. Nor di oygn zayne hobn aroysgeloykhtn mit freyd un glik: er brengt dem folk di shenste mides mit velkhe dos folk zayns vet aroys in der velt. Mem. Ven Moyshe hot derzen far zikh dem gantsn oylem, dos gildene egl indermit, di hispaylesdike tents arum egl, hot er bald farshtanen vos un ver. Far veyrik un bushe hobn zikh im untergehakt hent un fis. Mit vey un grimtsorn hot er di shteynerne lukhes a shmits geton af der erd un di aseres-hadibres zaynen zikh tsefloygn af shtiker in ale zaytn. Mem Alef. S'hot ongehoybn dunern un blitsn. Iber di menchns kep hot geknakt un getrasket, glyaykh vi oybn in himl voltn zikh durkhgekayklt shtolene raytvogns... Mem Beys. Der oylem iz geshtanen a farhiltserter. Keyner hot keyn rir zikh nit geton, keyn pips nit aroysgelozt funem moyl. Di blitsn hobn aroysgekhapt fun tsvishn oylem di penemer fun di mordim un khutspenikes. Alemol iz baloykhtn gevorn an ander ponem. Dray toyznt penemer. Mem Giml. Moyshe hot gefregt dem kavyosl: "Nu, vos tut men vayter, gotenyu, hartsiker?" Mem Daled. Un got hot Moyshen geentfert azoy tsu zogn: "S'ershte darf men makhn porondek. Bashtrofn di buntovshchikes mit der harbster shtrof - yeder fun zey iz khayev mise. Dernokh zolstu tsurik arufgeyn afn barg un funem zelbn shteyn oyshakn di zelbe lukhes un afn zey oysshlogn di zelbe tsen gebot. Vort un vort di zelbe aseres-hadibres. Mem Hey. Un azoy iz geshen. In di teg un nakht, vos Moyshe iz videramol geven afn barg, hobn di leviim oysgeforsht di shuldike. Un yeder bazunder hot, vi got hot gebotn, bakumen zayn fardinte shtrof... Mem Vov. Dray toyznt buntovshchikes. Dray toyznt farmishpete. Mem Zayen. Un ven Moyshe iz tsum tsveytn mol aropgekumen funem barg Sinay mit di aseres-hadibres in zayne hent, zaynen ale midber yidn geshtanen indroysn ba di shveln fun zeyere getseltn un far Moyshen geneygt zikh un bakumen zikh. Mem Khes. Flaterndik un tsiterndik hot yeder shtil in zikh ibergekhazert dem nase-venishma. Mem Tes. Un ale midber yidn hobn gezen in zeyer dimyen vi Moyshe rabeynu tut zikh a heyb, vi af fligl, aruf, aruf, un shvebt iber zeyere kep mit di aseres-hadibres in di hent. Nun. Un fun di shteynerne lukhes finklen aroys vi fayerlekh: Loy signoyv... Loy sase... Loy sakhmed... Alef. Un ot shteyt itster Moyshe bam arayngang in tsugezogtn land un fun di oygn zayne rinen trern. Beys. Farvos? Far vosere zind hob ikh gedarft azoy bashtroft vern? Giml. Fertsik yor hob ikh gehaltn mayn folk in der midber, aroystsutraybn derfun dem knekht. Daled. Un kh'hob zikh toye geven. Nit azoy gikh un nit azoy gring vert azoyns opgeton. Hey. Iz o-dos mayn zind? Trog den ikh far dem di shuld? Vov. Farvos zhe tor ikh nit arayngeyn in undzer yidish land, vos ikh eyner hob in di shverste yorn oysgeveytikt, oysgekholemt un oysgehorevet? Zayen. Ikh eyner hob gezogt "yo" ven ale gezogt "neyn". Mit vemes zhe lipn vert atsind mir gezogt "neyn"? Khes. Ikh hob lib mayn folk mit ale fayern fun mayn neshome, un kh'hob lib dem folks ale shvakhkaytn un kapoyerkaytn. Tes. Di midber ober hot in midber dor ufgekhovet oystoygerishkayt un ameratsishkayt. Der oystoyger un amorets zitst ratndik afn erlekhn, kharifesdikn un anivesdikn. Yud. Freg ikh dikh, liber got, hartsiker, vet undzer folk aruftretn af der yorlang oysgebenkter erd undzerer azoy-o raytndik eyner afn andern? Yud Alef. Un ikh bin mispalel tsu dir, liber got: bahit undzer yidish land fun opnareray un fun khutspe. Yud Beys. Bashirem undzer land fun oystoygers, vos makhn zikh fun heylikaytn a parnose, funem folks khaloymes - karyere, ashires un voyltog. Yud Giml. Ikh veys az ikh shtarb. Un ikh gey shtarbn. Yud Daled. Nor zol men visn az ikh shtarb mitn vort "lebn" af mayne lipn. Tes Vov. Un zol mir mayn folk fargibn di groyse feler mayne un di klenste avles vos kh'bin kegn emetsn bagangen. Tes Zayen. Un Moyshe hot a tog mit a nakht umgeblonket in di zamdn ba di poles fun di midber berg, un hot dem andern fartog, a tsebrokhener un mider ufgehoybn zikh af zayn bakant stezhkele aruf, aruf tsum shpits barg. Yud Zayen. Afn shpits funem barg hot er iberkhazerndik "ikh shtarb mitn vort lebn af di lipn" un aleyn aropgevorfn zikh in opgrunt arop. Yud Khes. Deriber veyst keyner nit vu Moyshes keyver gefint zikh. Yud Tes. Un Moyshes keyver gefint zikh ba yedn yidn in hartsn, ba yedn yidn tsukopns. Khof. Moyshe hot gelebt hundert mit tsvantsik yor. Un di brokhe "ad meye veesrim" iz fun demolt on, shoyn bald finef toyznt yor, di shenste brokhe ba yidn. ["Di pen", #20, merts 1996. Copyright Ikhil Shraybman. Reprinted with author's permission. Transliterated by Shaya Mitelman] ______________________________________________________ End of Mendele Vol. 08.119 Address for the postings to Mendele: mendele@lists.yale.edu Address for the list commands: listproc@lists.yale.edu Mendele on the Web: http://www2.trincoll.edu/~mendele http://metalab.unc.edu/yiddish/mendele.html